معرفی شهر توریستی محلات

محلات شهری سرسبز و خوش آب و هوا در استان مرکزی است که در جنوب شرقی آن قرار گرفته است. این شهر در سمت جنوب غربی و 262 کیلومتری پایتخت قرار گرفته و از شمال به قم، از جنوب به اصفهان و گلپایگان، از غرب به خمین و اراک و از شرق به دلیجان می رسد. این شهر به واسطه مزارع تولید گل های زینتی اش به هلند ایران و شهر گل ها معروف است و هرساله فستیوال گل و گیاهان زینتی در آن برگزار می شود و میزبان گردشگران زیادی از سراسر ایران و کشورهای خارجی می باشد.  پژوهشکده ملی گل و گیاهان زینتی در این شهر قرار گرفته و تحقیقات و پژوهش بر روی گونه های مختلف گل و گیاهان زینتی در آن انجام می شود. این شهر به بهشت گردشگران معروف است و مهم ترین شهر توریستی استان مرکزی به شمار می رود. وجود سرچشمه محلات که بخشی از آب شرب و کشاورزی شهر از چشمه خدادادی آن تامین می شود، چشمه های طبیعی آب گرم ، مزارع مفرح و دل انگیز پرورش گل و آثار باستانی و تاریخی متعدد به این شهر رنگ و بویی بهشت گونه بخشیده و گردشگران زیادی را به سوی خود جذب می کند.

وجه تسمیه محلات:

محلات به معنای جمع محله و محله جای فرود آمدن قسمتی از شهر، کوی و برزن است. از آن جایی که محلات از محله هایی نامتجانس به نام های “پیل پایان” ، “ریوکان” ، “زنجیردان” و “گوشه”  تشکیل یافته بود به جمع این محله ها یعنی محلات شهرت یافت؛ به همین خاطر در اسناد کهن و قدیمی نامی از آن دیده نمی شود و از نام هایی همچون “اناربار” و “سایر البلوک” سخن به میان آمده است که در ادامه مقاله به آن می پردازیم.

تاریخچه شهر محلات:

محلات در دوران حکومت هخامنشیان، بخش کوچکی از ایالت ماد به شمار می رفت. برخی آثار باستانی این شهرستان از جمله آتشکده آتشکوه مربوط به دوره ساسانیان است. از دوران اسلامی منطقه محلات جزو ایالت جبال و از زمان سلجوقیان تا قاجاریه زیرمجموعه منطقه عراق عجم گردید. کتیبه های موجود از زمان هخامنشیان این منطقه را ورکان نامیده است.  درواقع نام شهر محلات چندان قدیمی نیست و این نام به بعد از اسلام باز می گردد. در هیچ کدام از کتب تاریخی و جغرافیای قدیم ایران تا پیش از دوره صفویه نامی از “محلات” دیده نمی شود. قدیمی ترین کتابی که در زمینه جغرافیای تاریخی ناحیه مرکزی ایران وجود دارد، کتاب تاریخ قم است که در قرن چهارم هجری قمری نوشته شده است. در این کتاب از چند رستاق قدیمی نام برده شده که در حدفاصل قم به اصفهان و در کنار رودخانه اناربار (قمرود فعلی) قرار داشته و به نام های رستاق وره، رستاق انار و رستاق ساوه نام برده شده است. این گونه دریافت می شود که منظور از رستاق انار منطقه اطراف آتشکده و در محل فعلی قریه آتشکوه از قراء نیم ور بوده که حدود 60 دیه داشته است.

رستاق وره ناحیه ای به مرکزیت “ورکان” بوده است که یاقوت حموی در معجم البلدان درمورد آن اینگونه آورده: “ورکان محله ای است ازاصفهان، گروهی از دانشمندان به آنجا منسوب می باشند. “

در کتاب “البلدان” تالیف احمد ابن ابی یعقوب، رستاق وره را از مضافات قم و یکی از شهرهای استان جبل (عراق عجم=اراک فعلی) برشمرده است.

در تاریخ قم، به رستاق وره به مرکزیت ورکان اشاره شده و در تقسیم بندی توابع آن می نویسد: رستاق وره را 5 طسوج و 79 قریه بوده شامل دور آخر، خورهه، مزور، راوندجرد، طبرش، ویر، احوص آباد، طاقان (طایقان فعلی)، تور، الکان، ور، آب گرم، افشید جرد (افشگرد یا افشیجرد فعلی) و رده، کهک با مزارع و راوه با مزارع.

با دقت و مقایسه این تقسیم بندی که در حدود 10 قرن گذشته انجام شده است، با وضع فعلی شهرستان محلات، می توان دریافت که رستاق وره به مرکزیت ورکان کاملا با شهرستان محلات کنونی منطبق می باشد. بنابراین شهرستان محلات در 10 قرن پیش، دهستان برگی به نام “ورکان” بوده که 79 آبادی داشته است و شهر محلات از تحول این دهستان پدید آمده است.  

اسنادی که از دوره صفویه به جای مانده نشان می دهد که از مجموع این محله ها شهر کوچک محلات پدیدار گشته است. در مرقع شاه طهماسب صفوی که در کتابخانه استانبول موجود است از فردی به نام “العبد عماد المحلاتی” نام برده شده است. همچنین در کتاب ” التاریخ فی دولت الصوفیه الامامیه” اثر میرزا بیک ابن الحسن الحسینی گنابادی در سال 1083 ه.ق. از محلات و دلیجان نام برده شده و از “مضافات ولایت قم” دانسته شده است. در این اسناد آمده است که از سال 900 ه.ق. (حدود 550 سال پیش) شهر محلات با این نام وجود داشته است.

 

محلات، محل تفرج پادشاهان و درباریان صفویه و قاجار

محلات مانند برخی شهرهای دیگر ایران قلعه محور بوده و چند قلعه تاریخی در اطراف آن وجود داشته است. از جمله این قلعه ها عبارتند از:

1. قلعه فیلپایان یا پیلپایان که در شمال غرب و روی تپه ای ساخته شده بود که هنوز آثاری از آن باقی مانده است. این قلعه بعدها به قلعه پولگان تغییر نام داده است.
2. قلعه ریوکان در جنوب غرب قرار داشته و بعدها نوشته هایی از این محله به دست آمده که به قرن نهم هجری بازمی گردد و بر روی آن نسبت ریوکانی حک شده است.
3. قلعه داوود در شمال شرقی که بعدا محله سرکمر نامیده شده است.
4. قلعه موسی رضا بیک در مرکز شهر وجود داشته که سندی از این قلعه وجود دارد و طایفه ای در محلات به این نام شهرت دارند.
5. قلعه آقاخان و قلعه کیاب نیز در مرکز شهر محلات ساخته شده بودند که هم اکنون نیز محله ای در شهر محلات به قلعه کیاب معروف است و قلعه گبری نیز در شمال غرب شهر وجود داشته است.

اینگونه به نظر می رسد که این قلعه ها در ادوار تاریخی محل استراحت و تفرج اشراف و حکام و درباریان ایران بوده و در فصل هایی از سال در این قلعه ها سکنی می گزیدند.

اسناد تاریخی به جای مانده نشان می دهد در دوره قاجار نیز محلات به عنوان منطقه ای خوش آب و هوا شناخته شده که استراحتگاه موقتی برای پادشاهان، حکام و درباریان بوده است.

ناصرالدین شاه قاجار در سال 1309 ه.ق. سفری به نواحی مرکزی و جنوبی ایران داشت و 5 روز در محلات اقامت می گزیند. ناصرالدین شاه در سفرنامه خود درباره محلات اینگونه می نویسد:

” از تپه کوچکی عبور کرده، قصبه محلات پیدا شد. کالسکه دیگر نمی رفت. سوار اسب شده، راندیم. کوچه باغ زیاد دارد. شبیه به تجریش و شمیرانات تهران است. سواره فتحیه و خدام و عملجات ظل السلطان هم پیاده در رکاب ما می آمدند.

اول رسیدیم به قلعه پایین محلات، خانه های زیاد دارد. تک تک، تکیه و دکاکین و غیره هم دارد و در فاصله مابین باز کوچه باغ است. قلعه معتبری، آقاخان مرحوم در اینجا ساخته که عمارت زیادی توی قلعه است. عمارتهایش حالا خراب شده، اما قلعه اش خوب و محکم است. مختصر تعمیری لازم دارد. نمی دانم از خوبی خاک اینجاست که این همه مدت قلعه سالم و خوب باقی مانده است. از هر طرف هم آب جاری است. قنات خیلی خوبی موسوم به قنات مَرغ (آب مَرغ فعلی) در سر راه وجود بود که آب زیادی داشت. قنات های متعدد معتبر دارد. جمعیت زیادی از زنها و دخترها روی بامها به تماشا آمده بودند. از ده پایین گذشته و رسیدیم به ده بالا. آنجا هم همانطور خانه و تکیه و دکه و کوچه باغ پیوسته به هم است…”

در اواخر دوره قاجاریه به محلات “سایر البلوک” نیز می گفته اند. علت این نام گذاری به این خاطر بوده که محلات بر حسب نقشه و حد شرعی جزو بلوکات کاشان یا قم محسوب نمی شده و به همین دلیل از آن به سایر البلوک نیز نام برده است. همچنین محلات یکی از مراکز اصلی فرقه اسماعیلیه بوده و در زمان قاجاریه مرکز اصلی فرقه قاجاریه در ایران، محلات بوده است.

از سال 1295 ه.ق حکومت نواحی مرکزی ایران از جمله محلات به سلطان مسعود میرزا ملقب به ظل السلطان، پسر دوم ناصرالدین شاه واگذار می شود.

ظل السلطان درباره جغرافیای محلات اینگونه می نویسد:

“به محلات رفتیم، بلوکی است سردسیر غیر از شیر و خروس، انواع شکار از قبیل کبک، مرغابی، گراز، گورخر، قوچ، میش، تیهو به قدری هست که شکارچی لذت از عمرش می برد، به مراتب بهتر از فارس و اصفهان و غیره. بلوک محلات در دو طرف رود کوچکی که مصبش از کوههای فریدن است واقع شده، چون دو محله، یکی در دامنه کوه شمال واقع شده، سه چهار هزار قدم پایین تر از آن محله، محله دیگری است که طرف جنوب واقع شده و در حقیقت دو قصبه است و به این جهت محلات می گویند، یعنی دو محله و این دو محله که دو قصبه بسیار بزرگی است، فقط مشروب می شود از یک چشمه خدا آفریده که از ریشه کوه محلات به حکم خداوند تبارک و تعالی به قرب ۲۰ سنگ آب سرد بسیار خوب از یک نقطه می جوشد و از شمال به جنوب می ریزد و این دو محله را سیراب کرده، صرف زراعت این دو محله می‌شود که در حقیقت دو قصبه است، آنقدر باغات خوب و جاهای باصفا و شکارگاه‌های خوب دارد که شخص از عهده توصیف آن بر نمی آید.”

منظور از چشمه خدا آفریده همان سرچشمه کنونی شهر محلات است که یکی از نقاط گردشگر پذیر و از جاذبه های گردشگری شهر محلات به شمار می رود.

جاذبه های گردشگری محلات:

سرچشمه محلات:

یکی از محبوب ترین و جذاب ترین جاذبه طبیعی شهر محلات، سرچشمه محلات است که در شمال شهر محلات و در دامنه ارتفاعات قرار گرفته و یکی از پر آب ترین چشمه های استان مرکزی به شمار می رود. آب این چشمه برای مصرف شرب و نیز کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد و وجود پارکی زیبا و چشم نواز با درختان چنار سر به فلک کشیده و گل کاری های زیبای داخل پارک در کنار این چشمه همیشه جاری، زیبایی سرچشمه تاریخی محلات را دوچندان کرده است. ایام تعطیل و خصوصا در فصل بهار و تابستان، پارک سرچشمه محلات پذیرای گردشگرانی از شهرهای دور و نزدیک است. همچنین رویداد ملی “محلات، پایتخت گل ایران، شهر زندگی” هر ساله در این بوستان زیبا برگزار شده و با هزاران شاخه گل زیبا تزئین و گل کاری می شود.

دهکده گل محلات:

 

دهکده گل محلات در زمینی به وسعت حدود 200 هکتار مزارع متعدد پرورش گل و گیاهان زینتی قرار گرفته که انواع گل های زینتی شاخه بریده و آپارتمانی و انواع کاکتوس در آن تولید می شود. گل های تولیدی شهر محلات از عطر و رنگ و زیبایی منحصر به فردی برخوردار بوده و به یک جاذبه بی بدیل گردشگری در این شهر تبدیل شده است. محلات بزرگ ترین تولید کننده گل کشور از نظر تنوع و تعداد است و به همین دلیل محلات را هلند ایران می نامند.

ستون های تاریخی خورهه:

سایت تاریخی خورهه در 48 کیلومتری شمال شرق محلات قرار گرفته و ستون های تاریخی خورهه را در خود جای داده است. در ابتدا تصور می شد این آثار بجای مانده از یک آتشکده باستانی باشند ولی تحقیقات باستان شناسی نشان داد که این اثر تاریخی متعلق به یک کاخ یا خانه اربابی بوده که در در قرون ابتدایی قبل از میلاد ساخته شده و تا پایان دوره اشکانی برقرار بوده است. این بنا در دوره ساسانی نیز کاربرد داشته است.

آتشکده آتشکوه:

 

آتشکده آتشکوه یکی از آثار به جای مانده از دوران ایران باستان است که در روستای آتشکوه در 5 کیلومتری شهر نیم ور و 13 کیلومتری شهر محلات و در  منطقه ای سرسبز در دامنه کوه آتشکوه قرار گرفته است. باستان شناسان این اثر تاریخی را به حدود 2000 سال قبل و پایان دوره پارتیان و اوایل دوره ساسانیان نسبت داده و آن را هم تراز ایوان کسری و معبد آناهیتا در کنگاور دانسته اند. بنای این آتشکده خاموش تا حدودی تخریب شده و تنها ستون هایی از آن به جای مانده است. این اثر یکی از آثار تاریخی و تاریخی شهرستان محلات است که گردشگران تاریخی را به سوی خود جذب می کند.

 

آبگرم محلات:

 

چشمه های آب گرم محلات از چشمه های شفابخش ایران است و آب این چشمه ها خواص درمانی دارند. این جاذبه طبیعی محلات، گردشگران زیادی را به سوی خود جذب می کند و برای درمان برخی بیماری های پوستی و استخوانی کاربرد دارد. آبگرم در 15 کیلومتری شمال شرق محلات قرار گرفته و شامل 6 چشمه آبگرم به نام های حکیم، شفا، دنبه، سودا، سلیمانیه و روماتیسم می باشد. عمق این چشمه ها متفاوت بوده و گاه تا 20.000 متر می رسد و دمای آب بسته به عمق و سرعت آب از 50 تا 100 درجه سانتیگراد متغیر می باشد. این چشمه ها حاوی مواد معدنی و سولفات کلسیم هستند و جزو آب های هیپرترمال بوده و خاصیت درمانی دارند. آب این چشمه ها برای بیماری هایی همچون روماتیسم استخوان، بیماری های پوستی همچون قارچ، اگزما و درماتیت مزمن مفید است و همچنین بیماری های کبد و صفرا، کلیه، نقرس و گوارش به دلیل وجود قابل توجه کلسیم در آن تسکین یافته و برای آن ها شفابخش است. آبگرم یکی از جاذبه های گردشگری محلات است که گردشگران زیادی از نقاط دور و نزدیک را به سوی خود جذب می کند.

از سایر جاذبه های گردشگری محلات را می توان به صورت تیتر وار به امام زادگان فضل و یحیی(ع)، امام زاده عبدالله(ع) و امام زاده شاهزاده موسی(ع) ، درخت دو هزار ساله چنار واقع در میدان چنار محلات، کوچه باغات پولگان در شمال محلات، سد باستانی نیم ور که ساخت آن به دوران ساسانی باز می گردد، پل قدیمی باقرآباد، یخچال طبیعی نیم ور، غار آزادخان در روستای سنجه باشی محلات، غار بابا جابر در روستای جودان محلات، غار شاه بلبل در خورهه محلات، غار سوراخ گاو در خورهه محلات، غار یکه چاه در روستای یکه چاه محلات و غار چال شغال در روستای آتشکوه نیم ور اشاره کرد. محلات مردمی خونگرم و بافرهنگ دارد که فرهنگ مسافرپذیری در بین آنها نهادینه شده و گردشگران با خاطره ای خوش این شهر زیبا را ترک می کنند.

تهیه کننده: محمدباقر شهبازی